W Polsce obowiązuje społeczny system opieki zdrowotnej, w którym najbardziej istotnym prawem każdego obywatela jest dostęp do bezpłatnego leczenia, o czym jest mowa w art. 68 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. To prawo gwarantuje, że każdy obywatel może otrzymać niezbędne świadczenia zdrowotne, które finansuje się ze składek zdrowotnych, a więc są one opłacane ze środków publicznych. Zatem opieka zdrowotna nie jest bezpłatna, ale społecznie finansowana.
Poza tym każdy pacjent ma prawo do uzyskiwania świadczeń zdrowotnych odpowiadających aktualnej wiedzy medycznej, o czym stanowi art. 6 ust. 1 Ustawy o prawach pacjenta. W każdej chwili korzystać może z szerokiego wachlarza usług medycznych, jakie oferują publiczne i prywatne instytucje współpracujące z Narodowym Funduszem Zdrowia. Ich filarem jest lekarz podstawowej opieki zdrowotnej, który może skierować pacjenta do specjalistów. Ma on możliwość wykonania podstawowych badań, aby wydać wstępną diagnozę.
W chwili obecnej lekarz POZ może we własnym zakresie skierować pacjenta na różnego rodzaju badania laboratoryjne takie jak:
- morfologia krwi obwodowej z płytkami krwi;
- morfologia krwi obwodowej z wzorem odsetkowym i płytkami krwi;
- retikulocyty;
- odczyn opadania krwinek czerwonych (OB);
- sód;
- potas;
- wapń zjonizowany;
- żelazo;
- żelazo – całkowita zdolność wiązania (TIBC);
- stężenie transferryny;
- stężenie hemoglobiny glikowanej (HbAlc);
- mocznik;
- kreatynina;
- glukoza;
- test obciążenia glukozą;
- białko całkowite;
- proteinogram;
- albumina;
- białko C-reaktywne (CRP);
- kwas moczowy;
- cholesterol całkowity;
- cholesterol-HDL;
- cholesterol-LDL;
- trójglicerydy (TG);
- bilirubina całkowita;
- bilirubina bezpośrednia;
- fosfataza alkaliczna (ALP);
- aminotransferaza asparaginianowa (AST);
- aminotransferaza alaninowa (ALT);
- gammaglutamylotranspeptydaza (GGTP);
- amylaza;
- kinaza keratynowa (CK);
- fosfataza kwaśna całkowita (ACP);
- czynnik reumatoidalny (RF);
- miano antystreptolizyn O (ASO);
- hormon tyreotropowy (TSH);
- antygen HBs-AgHBs;
- VDRL;
- FT3;
- FT4;
- PSA;
- wskaźnik protrombinowy (INR);
- czas kaolinowo-kefalinowy (APTT);
- fibrynogen;
- posiew moczu z antybiogramem;
- ogólne badanie moczu z oceną właściwości fizycznych, chemicznych oraz oceną mikroskopową osadu;
- ilościowe oznaczanie białka w moczu;
- ilościowe oznaczanie glukozy w moczu;
- ilościowe oznaczanie wapnia w moczu;
- ilościowe oznaczanie amylazy w moczu;
- badanie ogólne kału;
- pasożyty ogólne w kale;
- krew utajona w kale (metodą immunochemiczną);
- posiew kału w kierunku pałeczek Salmonella i Shigella;
- posiew wymazu z gardła z antybiogramem;
- test antygenowy SARS-CoV-2.
Poza tym może on wykonać badanie elektrokardiograficzne (EKG) w spoczynku, jak też skierować pacjenta na diagnostykę obrazową, do której zalicza się:
- USG tarczycy i przytarczyc;
- USG ślinianek;
- USG nerek, moczowodów, pęcherza moczowego;
- USG brzucha i przestrzeni zaotrzewnowej, a w tym celem wstępnej oceny gruczołu krokowego;
- USG obwodowych węzłów chłonnych;
- RTG klatki piersiowej w projekcji AP i bocznej;
- RTG kręgosłupa, kończyn i miednicy – w projekcji AP i bocznej;
- RTG czaszki;
- RTG zatok;
- RTG przeglądowe jamy brzusznej;
- gastroskopię;
- kolonoskopię;
- TK płuc.
Od niedawna korzystać mogą też z powierzonego budżetu diagnostycznego, do którego zalicza się badania takie jak:
- ferrytyna;
- witamina B12;
- kwas foliowy;
- anty CCP;
- szybki test ilościowy CRP (do ukończenia 6 roku życia);
- przeciwciała anty-HCV;
- immunoglobuliny E całkowite (IgE);
- immunoglobuliny E swoiste (IgE) dla alergenów wziewnych (leszczyna, olcha, brzoza, trawy, żyto, bylica, roztocza kurzu domowego, pies, kot, altenaria);
- immunoglobuliny E swoiste (IgE) dla alergenów pokarmowych (mleko, jaja, pszenica, soja, orzechy ziemne, orzechy laskowe, ryby, owoce morza - skorupiaki, marchew, jabłko);
- antygen Helicobacter pylori w kale - test kasetkowy;
- antygen Helicobacter pylori w kale - test laboratoryjny;
- strep-test.
Niektóre placówki korzystają z budżetu powierzonego opieki koordynowanej, który pozwala na wykonanie badań :
- BNP (NT-pro-BNP);
- albuminuria (stężenie albumin w moczu);
- UACR (wskaźnik albumina/kreatynina w moczu);
- antyTPO (przeciwciała przeciw peroksydazie tarczycowej);
- antyTSHR (przeciwciała przeciw receptorom TSH);
- antyTG (przeciwciała przeciw tyreoglobulinie);
- EKG wysiłkowe (próba wysiłkowa EKG);
- Holter EKG 24 godz. (24-godzinna rejestracja EKG);
- Holter EKG 48 godz. (48-godzinna rejestracja EKG);
- Holter EKG 72 godz. (72-godzinna rejestracja EKG);
- Holter RR (24-godzinna rejestracja ciśnienia tętniczego);
- USG Doppler tętnic szyjnych;
- USG Doppler naczyń kończyn dolnych;
- USG Serca przezklatkowe (echo serca);
- spirometria;
- spirometria z próbą rozkurczową;
- biopsja aspiracyjna cienkoigłowa tarczycy celowana;
- tomografia komputerowa tętnic wieńcowych.
Należy też pamiętać, że istnieją też lekarze specjaliści, do których nie potrzeba skierowania od lekarza POZ, a są to:
- psychiatra;
- onkolog
- wenerolog
- stomatolog
- ginekolog i położnik.
Nadto część osób nie wymaga skierowania do specjalisty, a są to te osoby, które:
- chorują na gruźlicę;
- są zakażone wirusem HIV;
- są inwalidami wojennymi lub wojskowymi, kombatantami lub osobami represjonowanymi, żołnierzami zastępczej służby wojskowej, działaczami opozycji antykomunistycznej albo osobami represjonowanymi z powodów politycznych lub osobą deportowaną do pracy przymusowej;
- są cywilnymi niewidomymi ofiarami działań wojennych;
- są uprawnionymi żołnierzami lub pracownikami wojska – w zakresie leczenia urazów lub chorób nabytych podczas wykonywania zadań poza granicami państwa;
- są weteranami – w zakresie leczenia urazów lub chorób nabytych podczas wykonywania zadań poza granicami państwa;
- są osobami uzależnionymi od alkoholu, środków odurzających i substancji psychotropowych – w zakresie lecznictwa odwykowego;
- są osobami współuzależnionionymi, a więc mieszkają lub gospodarują wspólnie z osobą uzależnioną lub ich stan psychiczny powstał na skutek związku emocjonalnego z osobą uzależnioną – w zakresie leczenia współuzależnienia;
- chcą skorzystać ze świadczeń psychologicznych, psychoterapeutycznych i środowiskowych dla dzieci i młodzieży;
- są byłymi działaczami opozycji antykomunistycznej lub osobami represjonowanymi z powodów politycznych;
- są osobami, które były deportowane do pracy przymusowej oraz osadzone w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich;
- nie mają 18 lat i posiadają zaświadczenie od lekarza (lekarza ubezpieczenia zdrowotnego ze specjalizacją II stopnia lub tytułem specjalisty w dziedzinie: położnictwa i ginekologii, perinatologii, neonatologii, pediatrii, neurologii dziecięcej, kardiologii dziecięcej lub chirurgii dziecięcej) o ciężkim i nieodwracalnym upośledzeniu albo nieuleczalnej chorobie zagrażającej życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju dziecka lub w czasie porodu;
- mają orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności;
- mają orzeczenie o niepełnosprawności ze wskazaniami o konieczność stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczność stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji.
Problematyczny wydaje się system finansowania placówek podstawowej opieki zdrowotnej. Zakłada on, że lekarz otrzymuje miesięczny ryczałt za każdego pacjenta, jaki jest do niego zapisany, czyli złożył deklarację. Z tych środków opłaca koszta badań i wizyt, bo nie dostaje dodatkowych środków na ten cel. Dlatego też każda wizyta pacjenta powoduje utratę czasu, a każde zlecone badanie powoduje zmniejszenie dochodu placówki. Przychodniom opłaca się więc sztucznie ograniczać liczbę pacjentów przyjmowanych każdego dnia, do czego nie mają prawa. Dodatkowo część placówek nakłada limity finansowe na badania zlecane przez lekarza, przez co diagnostyka jest silnie ograniczana, niestety kosztem pacjentów.
Inaczej sprawa ma się do porodu i nagłych zachorowań, a w takich przypadkach kolejki nie obowiązują. Każdyp pacjent ma prawo do natychmiastowego otrzymania świadczeń zdrowotnych, gdy jego życie lub zdrowie jest zagrożone, albo w czasie porodu. Wynika to z przepisów prawa, a przede wszystkim art. 7 Ustawy o prawach pacjenta. Co istotne, dotyczy to nie tylko zagrożenia życia, ale też zagrożenia zdrowia, co część personelu medycznego pomija, odmawiając niekiedy udzielenia doraźnej pomocy w ramach szpitalnych oddziałów ratunkowych.
